Het landschap van de Vechtstreek is afwisselend. Buitenplaatsen met prachtige parkbossen, moerassen en plassen, weilanden en droogmakerijen; je vindt het er allemaal.

De landschappen van de Vechtstreek

Het fraaie cultuurlandschap van de Vechtstreek is ontstaan als gevolg van duizend jaar ingrijpen van de mens op het landschap. Dat proces is af te lezen aan bijvoorbeeld het slotenpatroon in de weilanden, de plassen of polders, maar ook in de kastelen, molens, buitenplaatsen, parken, dorpen langs de rivier of boerderijen in de veenweidegebieden aan weerszijden van de Vecht.

Via deze ingang van de website lees je over deze processen in de loop der tijd en dus over de totstandkoming van de huidige omgeving.

Het ontstaan van het Vechtlandschap is een proces van tienduizenden jaren. In het zompige veengebied dat zich tussen de duinen en de Utrechtse Heuvelrug vormde was de Vecht één van de vele afwateringsriviertjes. Drieduizend jaar geleden werd deze de meest noordelijke tak van de Rijn. Door het afzetten van zand en klei vormden zich een oeverwal met daarachter komgronden. Verder van de Vecht bleven de veengronden ongemoeid.

Hoewel de Romeinen en later ook de Vikingen de Vecht gebruikten en de rivier vanaf de vroege middeleeuwen een belangrijke handelsroute was tussen de Oostzeelanden en het Rijnland, bleef de eerste bewoning voornamelijk beperkt tot deze oeverwal.

Vanaf het jaar 1000 startten de bisschop van Utrecht en de graaf van Holland met het droog maken van het veenmoeras door het graven van ontwateringssloten dwars op de Vecht, de grote ontginning. De grond werd zo geschikt voor agrarisch gebruik, maar de ontginning leidde ook tot inklink, waardoor het land lager kwam te liggen. Waterstaatkundige maatregelen werden nodig om te voorkomen dat het land onder water liep. De rivier de Vecht werd boezemwater.

In verband met de machtsstrijd tussen Holland en het Sticht werden tussen 1250 en 1350 langs de Vecht en de Angstel kastelen gebouwd. Er was een sterke groei van economische activiteiten en industrieën, zoals visserij, jacht, kaasmakerij, brouwerijen, touwslagerijen, turfwinning, steen- en pannenbakkerijen en transport. Ondanks de inzet van windmolens werd de grond te nat voor het verbouwen van graan en ging men over op veeteelt. Door de sterk groeiende steden nam de vraag naar agrarische producten toe, in deze regio vooral boter en kaas.

Het met moeite ontgonnen land werd vanaf de 15e eeuw grootschalig afgegraven voor het winnen van turf. Door deze vervening veranderden grote delen van het agrarisch landschap in verveningsgebieden met legakkers en petgaten, die op termijn open plassen werden. In de hoop vruchtbaar land weer terug te krijgen en om de dreiging van het water tegen te gaan, zijn in de 19e eeuw diverse plassen ingepolderd: water werd land.

Op de oeverwal ontstonden fabriekjes in dakpannen en bakstenen. De klei en de turf om de ovens te stoken vond men in de directe omgeving. Deze fabriekjes werden, net als de vele boerderijen langs de rivieren net buiten de stad als de Vecht, Angstel en het Gein, begin 17e eeuw een interessant beleggingsobject voor rijke Amsterdamse kooplieden. Zij verbouwden de panden of bouwden nieuwe buitenplaatsen om in de zomer te wonen en de stank van de Amsterdamse grachten te ontvluchten. Intussen hadden de boeren tussen 1660 en 1760 het zwaar: een gebrekkige waterhuishouding zorgde voor overstromingen en muizenplagen, runderpest en strenge winters zorgden voor veel problemen.

In de periode 1760-1870 verbeterde het economisch klimaat en produceerden de boeren veel kaas en boter voor de grote steden. Hennep werd verbouwd voor de productie van touw voor de VOC-schepen. Tussen1870-1940 begon de modernisatie: de melk werd in fabrieken verwerkt en de verzorging van het vee verbeterde. Na 1945 werd mede door een sterke toename van het gebruik van kunstmest het agrarisch bedrijf verder gemoderniseerd. Het gras wordt bewaard als kuilgras, de hooibergen verdwijnen, koeien lopen vrij in de doorloopmelkstal. Na 2000 worden de problemen die het moderne agrarisch bedrijf veroorzaken steeds duidelijker. Waterverontreiniging (waterhuishouding na 1700) en een grote emissie van stikstof op de natuurgebieden vragen de aandacht.

De Vecht was als transportlijn naar Duitsland van economisch belang. Veel industrie langs de rivier verplaatst zich vanaf het einde van de 19e eeuw, na de aanleg van het Merwedekanaal (nu: Amsterdam-Rijnkanaal), naar de regio om het kanaal. Door toenemende welvaart en vrije tijd en de vele mogelijkheden die de Vechtstreek en de nabijgelegen plassengebieden bieden op landschappelijk en cultureel gebied, nam ook recreatie en toerisme steeds meer toe. ‘De mooiste rivier van Nederland’ en de veenweide- en plassengebieden aan weerszijden daarvan bieden bewoners en bezoekers dan ook voor elk wat wils.

Ontdek Stichtse Vecht, een groene gemeente met een rijke historie. De gemeente bestaat uit twaalf kernen met in totaal zo’n 65.000 inwoners. Zij wordt doorsneden door de Vecht, één van de meest idyllische rivieren van Nederland,  beroemd om de vele 17e en 18e-eeuwse buitenplaatsen langs haar oevers. In combinatie met de uitgestrekte veenweidegebieden aan de westkant en de veenplassen aan de oostkant van de gemeente biedt Stichtse Vecht een ongekende variatie in landschap en recreatiemogelijkheden. Deze groene oase tussen de verstedelijkte gebieden van Amsterdam en Utrecht wordt niet voor niets ook wel 'het buiten van de Randstad' genoemd. Ontdek dit gebied, het liefst te voet, per fiets of per boot!

De gemeente Stichtse Vecht bestaat uit twaalf kernen, elk met hun eigen charme, geschiedenis en interessante bezienswaardigheden. Zij zijn alle te ontdekken via een Vroeger en Nu-route. (zie ook: Er op uit voor routes en Bezoek voor bezoektips). Een aantal dorpen is ontstaan bij een kasteel dat in de 13e eeuw gebouwd werd tijdens de machtstrijd tussen de bisschop van Utrecht en de graaf van Holland. De kastelen zijn in de loop van de tijd vrijwel allemaal gesloopt, maar het kasteel in Loenersloot staat nog als een huis. Het is geheel gerestaureerd en op donderdag en zaterdag na reservering te bezoeken. (www.kasteelloenersloot.nl) Loenersloot ligt aan de Angstel. Over deze rivier vond in de 17e en 18e eeuw al het trekvaartverkeer tussen Amsterdam en de Vecht plaats. Rijke Amsterdamse kooplieden kwamen per trekschuit naar hun buitenplaats aan de Vecht. Vandaar dat dit smalle riviertje destijds van groot belang was.

Ook Loenen en Vreeland zijn middeleeuwse kasteeldorpen, al zijn de kastelen lang geleden gesloopt. Het zijn gaaf bewaarde dorpen met fraaie monumenten en een pittoreske klapbrug over de Vecht. Ideaal om rustig doorheen te lopen en te genieten van de bijzondere sfeer. Of om een gezellig terrasje te pakken! Beide dorpen hebben een nog werkende korenmolen die op zaterdag open is. De vrijwillige molenaars leiden u graag rond en vertellen bevlogen over hun passie. Hier kunt u zelfgemalen meel en andere lokale producten kopen. Ook elders in en rond Loenen en Vreeland zijn streekproducten te koop zoals kaas, ijs, fruit en biologisch vlees van Vechtse koeien.

Nieuwersluis heeft een meer militair verleden. Het dorp is ontstaan bij de sluis tussen de Nieuwe Wetering en de Vecht. Vanwege de strategische ligging speelde het dorp sinds de 17e eeuw een rol in zowel de Oude als de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Dat verleden zien we terug in de vele militaire gebouwen zoals het fort Nieuwersluis, de Koning Willem III kazerne (tegenwoordig in gebruik als vrouwengevangenis) en het Wapenarsenaal uit 1793.  

Tussen Nieuwersluis en Breukelen ligt een rij fraaie buitenplaatsen. Zij werden gebouwd door doopsgezinden zijdehandelaren. Een andere naam voor doopsgezinden is Mennisten, vandaar dat dit deel van de Vecht van oudsher de 'Mennistenhemel' heet.

Nigtevecht ligt in de uiterste noordpunt van Stichtse Vecht en is een lieflijk, verstild dorp met een beeldbepalende 16e eeuwse dorpskerk en monumentale huizen aan de Dorpsstraat, die langs de Vecht loopt. Het is dan ook niet voor niets dat ook dit dorp -net als de andere kernen van de gemeente- is aangewezen als beschermd dorpsgezicht. Schuin tegenover de kerk is de toegang naar een fietspontje over de Vecht om via Nederhorst den Berg een rondje terug naar Vreeland en Loenen te maken.

Kockengen en Nieuwer ter Aa zijn eeuwenoude lintdorpen, waarvan de kerktorens tegen de horizon van het vlakke veenweidegebied afsteken. De vele sloten in dit gebied werden al vanaf de vroege middeleeuwen gegraven om de moerassige veenweiden te ontwateren. Kockengen is ontwikkeld vanuit een nederzetting die hier vermoedelijk rond de 12e eeuw is gesticht door ontginners die zich richtten op de veehouderij. Die agrarische oorsprong is overal in de omgeving zichtbaar door de vele boerderijen die er nog zijn. Koeien doen het al eeuwen goed op de grazige groene weiden van het Groene Hart, vandaar de traditie van  melk en kaasproductie. Niet voor niets komt de naam Kockengen van het Franse Cocagne, wat ‘Luilekkerland’ betekent.

Zoals de naam al aangeeft ligt Nieuwer ter Aa aan de Aa, een riviertje dat uitkomt in de Angstel. Tot in de middeleeuwen was de Aa een belangrijkere transportroute dan de Vecht. Door verzanding van de Aa heeft de Vecht die functie overgenomen. De laatgotische kerk van Nieuwer ter Aa dateert al uit de 12e eeuw en is in de 15e eeuw verbouwd. Uniek zijn de vele gebrandschilderde ramen in de kerk, voorzien van de adellijke familiewapens o.a. van de ambachtsheren van Nieuwer ter Aa. Rond de kerk herinneren fraaie monumenten aan het lange en rijke verleden van het dorp.

Tussen Nieuwer ter Aa en Kockengen liggen diverse waterrijke recreatiegebieden zoals Bosdijk, de Geer,  de Zwaan en de Grutto. Het zijn paradijsjes voor wandelaars, fietsers en vissers met hun strandjes, picknickbanken, visvijvers en vele bijzondere vogels. Er zijn diverse fiets- en wandelroutes door dit gebied.

Breukelen is een gezellig dorp met een grote variatie aan monumenten, winkels en horeca. Al in 7e eeuw wordt melding gemaakt van bewoning op de plek waar nu Breukelen ligt, op de splitsing van de Vecht en de Aa (nu: Danne). De naam Breukelen is zelfs in Amerika bekend: de nu New Yorkse wijk ‘Brooklyn’ is in de 17e eeuw gesticht door Nederlanders die naar de Nieuwe Wereld emigreerden en de door hun gestichte nederzettingen noemden naar plaatsnamen uit hun vaderland.

Bijzonder is dat Breukelen naast veel buitenplaatsen ook twee middeleeuwse kastelen binnen de grenzen heeft: Nijenrode en Oudaen. Gunterstein, de ridderhofstad die naast de ophaalbrug ligt, lijkt weliswaar op een kasteel maar is een buitenplaats die in 1680 op de fundamenten van een verwoest kasteel gebouwd is. Het park achter Gunterstein is vrij toegankelijk voor wandelaars.

Het lintdorp Tienhoven/Oud-Maarsseveen is ontstaan op de achterkade van een 12e-eeuwse ontginning. Interessant zijn streekmuseum Vredegoed en molen de Trouwe Wachter. In het landschap is nog een historische eendenkooi in het landschap zichtbaar. De Bethunepolder, waar Tienhoven aan grenst, was een van de inundatiegebieden in de Nieuwe Hollandse Waterlinie. De polder kon bij oorlogsdreiging onder water worden gezet om de vijand tegen te houden. Aan de dijk ligt streekmuseum Vredegoed, een bezoek meer dan waard.

Het pittoreske Oud-Zuilen is in de middeleeuwen ontstaan bij slot Zuylen, een 13e eeuws kasteel dat in de 18e eeuw verbouwd is tot een buitenplaats. Het kasteel is nu een museum dat is ingericht met antiek, familieportretten, een beroemde wandtapijtenzaal en rijk gedekte tafels. Hier ervaar je het buitenplaatsenleven op zijn best! De bekende schrijfster/filosofe Belle van Zuylen groeide hier begin 18e eeuw op.

Wie langs de statige 17e en 18e-eeuwse grachtenpanden aan de Vecht in Maarssen komt ontkomt bijna niet aan de vergelijking met de Amsterdamse grachtengordel. Maarssen wordt dan ook wel ‘Klein Amsterdam’ genoemd. Het dorp is in de vroege middeleeuwen ontstaan bij kasteel Ter Meer en biedt een unieke combinatie van monumentale huizen, buitenplaatsen, parken en een grote variatie aan winkels en horeca. Door de gunstige ligging vlakbij Utrecht, aan de Vecht en later ook aan het Amsterdam-Rijnkanaal werd Maarssen een van de belangrijkste industrieplaatsen van de Vechtstreek. Die industrie concentreert zich nu rond het kanaal, het historische centrum ademt nog de sfeer van eeuwen geleden.

Over de buitens aan de Vecht komt men alles te weten in het Vechtstreekmuseum, dat gevestigd is in het voormalige buitenplaatsje Silverstein. Dit ligt naast de buitenplaats Goudestein, waar nu burgemeester en wethouders van Stichtse Vecht zetelen.

Maarssen is in de jaren ‘70 en ‘80 enorm uitgebreid met de bouw van Maarssenbroek in de veenweiden ten westen van Maarssen. Deze uitbreiding bestaat uit 14 gevarieerde wijken die gekenmerkt worden door ruimte en groen. Het heeft een belangrijke functie als regionaal bedrijfs- en winkelcentrum en huisvest bijna 40% van de bevolking van Stichtse Vecht. Vergaderen, sporten of winkelen, alle denkbare faciliteiten bevinden zich in Maarssenbroek. De 18e-eeuwse eendenkooi herinnert nog aan het historische verleden van deze plek.

Het erfgoed van Stichtse Vecht bestaat uit een rijke verzameling aan historisch, cultureel en landschappelijk erfgoed. De gemeente staat bekend om haar unieke combinatie van monumentale buitenplaatsen, historische dorpskernen, de Vecht, Aa en Angstel en het groen erfgoed.

Stichtse Vecht kent een grote rijkdom aan gebouwd erfgoed, dankzij haar ligging aan de rivier de Vecht en een verleden vol handel, welvaart en invloedrijke bewoners. Buitenplaatsen, kastelen, kerken en historische dorpskernen vormen tastbare herinneringen aan deze geschiedenis. Ze geven de gemeente haar unieke karakter, versterken de leefomgeving en dragen bij aan educatie, recreatie toerisme en lokale trots.

Het groene erfgoed van Stichtse Vecht omvat historische tuinen, landgoederen met parkbossen, boomgaarden, begraafplaatsen en het karakteristieke polderlandschap. Samen vormen zij een eeuwenoud cultuurlandschap waarin natuur en geschiedenis op unieke wijze samenkomen. Dit groene erfgoed vertelt het verhaal van de ontwikkeling van de streek en biedt een bijzondere omgeving waar bewoners en bezoekers kunnen genieten van rust, ruimte en historische sfeer.

De gemeente Stichtse Vecht voert een samenhangend erfgoedbeleid om erfgoed te behouden en te betrekken bij ruimtelijke ontwikkelingen. Hiervoor gebruikt ze kaarten, zoals de Cultuurhistorische Waardenkaart en de Archeologische Beleidskaart, die waardevolle gebouwen en gebieden in beeld brengen. Deze kaarten helpen om erfgoed een vaste plek te geven in het beleid en de leefomgeving van nu en in de toekomst.

Monumenten vertellen het verhaal van onze geschiedenis en moeten behouden blijven voor toekomstige generaties. Door ze te verduurzamen, dragen we bij aan zowel erfgoedbehoud als klimaatdoelen. Duurzame maatregelen verhogen de waarde en het comfort van monumenten, verlagen energiekosten. Deze circulaire aanpak kiest voor renovatie in plaats van sloop, zodat erfgoed behouden blijft in een toekomstbestendige leefomgeving. Door nu te handelen, blijft het erfgoed ook morgen van betekenis.

Op deze website kunt u belangrijke naslagwerken/links vinden over het erfgoed en het landschap van Stichtse Vecht. Dit maakt de historische kennis toegankelijk voor een breed publiek en helpt bij het doorgeven van cultuurhistorische informatie aan toekomstige generaties.