Machtsstrijd Utrecht-Holland

In de Romeinse en Merovingische tijd waren Utrecht en Vechten door de Rijn verbonden, niet door de Vecht. Deze rivier liep ten oosten en noorden om Utrecht heen tot haar mond in Muiden. Wel was er al in de tijd van Bonifatius een vlotte verbinding tussen Rijn en Vecht, doordat de hoofdtak van de Rijn naar het westen al sinds de tweede eeuw sterk begon te verlanden en zijn water langzamerhand naar het noorden liet afbuigen. Vermoedelijk was er een zijtakje van de Vecht dat in de Romeinse tijd in de Rijn bij de Utrechtse Neude uitkwam en in de loop der tijden zelf naar het noorden opschoof en het water van de Rijn mee omhoog trok naar het noorden. Op die manier ontstond in de loop van eeuwen een licht stromend water, dat later werd gekanaliseerd als het noordelijke stuk van de Oudegracht. Dit liep door tot de latere Waterstraat en Lange Lauwerstraat, waar de zuidelijke tak van een dubbele Vechtloop was ontstaan: de Vecht vormde hier een eiland, de Weerd, dat in het zuiden en noorden door water werd omspoeld.
Toen Bonifatius in 754 in Dokkum was vermoord, werden de lijken van hem en zijn metgezellen per schip uit Friesland over het Flevomeer naar Muiden gebracht en vervolgens over de Vecht om de Weerd heen naar het Domplein vervoerd en daar aan wal gezet. De verbinding via de Oudegracht bestond toen dus al.
 
De Weerd werd vermoedelijk in 1165 van zuid naar noord doorgegraven op grond van het bevel van keizer Frederik Barbarossa van dat jaar om ter bestrijding van de wateroverlast in het grensgebied met Holland bij Zwammerdam, de Noda door te graven. Noda of Neude betekent moeras, wat de Neude in Utrecht inderdaad was tot in de vijftiende eeuw. De naam moet hier zijn uitgebreid over het hele gebied van de Oudegracht noordzijde tot de zuidelijke Vechtarm bij de huidige Waterstraat. Deze doorgraving had echter in 1173 tot gevolg dat tijdens een grote overstroming van het Flevomeer via de Vecht deze hele zuidelijke Vechtarm een stuk naar het noorden opschoof, tot ongeveer de ligging van de latere stadsomwalling. Deze was in 1122 al aan de gang in het westen van de stad maar kwam in de andere delen van de stad pas veel later rond. 

Toen koning en keizer Otto I en II in 953 en 975 hun schenkingen deden aan de Sint Maartenskerk in Utrecht, waren zij niet de enige grondbezitters in dit gebied. Een andere rechthebbende was de abdij Werden aan de Ruhr, ver weg in Duitsland. Deze abdij was omstreeks 800 gesticht door de missionaris Liudger (742-809), de eerste bisschop van Münster in Westfalen, die afkomstig was uit onze Vechtstreek, vermoedelijk uit de buurt van Zwesen bij Zuilen. Bewoners van dit gebied die ten tijde van Liudger en na zijn dood gekerstend waren, hadden aan hem en zijn klooster in Werden landerijen geschonken, in de hoop dat de gebeden van de monniken goed zouden zijn voor hun zielenheil. Zo bezat deze abdij in de elfde eeuw langs de Vecht, de Angstel en de Amstel en langs de Hollandse IJssel grote goederencomplexen, die zij liet beheren door een schout of meijer. Aangezien deze functionaris nauwelijks op de vingers gekeken kon worden door zijn baas, de abt van Werden, kon hij voor zichzelf en zijn nakomelingen een behoorlijke machtspositie opbouwen, waarbij hij misschien ook een begin maakte met ontginning in lange opstrek en daarover zelfs soms allodiale rechten verwierf, dus volle eigendomsrechten.

Na de verzoening van de drie broers van Amstel met de graaf en de elect in 1285 speelde Gijsbert IV van Amstel in de jaren 1290-1293 opnieuw een rol in de omgeving van graaf Floris V, nadat de elect Jan van Utrecht wegens financieel wanbeleid was afgezet en door de paus vervangen door bisschop Jan van Sierck (1290-1296), die op zijn beurt werd opgevolgd door bisschop Willem Berthout van Mechelen (1296-1301). Na 1293 moet er echter een verkoeling in de relaties tussen heer Gijsbert en graaf Floris zijn ontstaan, die in 1296 tot een uitbarsting leidde: tijdens een jachtpartij op 23 juni werd de graaf door Gijsbert en consorten uit de stad Utrecht ontvoerd, via het slot Kronenburg bij Loenen (een Hollands leen van Gijsbert van Amstel) naar het Muiderslot gebracht, en zonder dat dit de bedoeling was, op 27 juni bij zijn eigen kasteel aldaar vermoord. De voornaamste schuldigen waren Gerard van Velzen, Herman van Woerden en Gijsbert IV van Amstel.
De achtergrond van de ontvoering was de wisseling van politieke partij van graaf Floris V, die jarenlang een trouwe bondgenoot was geweest van de Engelse koning tegenover die van Frankrijk, maar in januari 1296 in het geheim was overgelopen naar Frankrijk. De bedoeling vande samenzweerders was zeker niet om de graaf te doden maar veeleer om hem af te zetten en levenslang gevangen te houden. Toen het landvolk bij het Muiderslot echter aandrong op zijn vrijlating, vatten ze uit wanhoop het plan op om hem over zee te vervoeren naar Engeland, waar hij de gevangene zou worden van de Engelse koning. De minderjarige zoon Jan van graaf Floris V werd aan het Engelse hof opgevoed en was bovendien verloofd met Elisabeth, dochter van koning Edward I van Engeland. Door de doodslag bij Muiderberg ging die overtocht niet door.                        

De gevolgen waren dramatisch, zowel voor de samenzweerders als voor het Nedersticht van Utrecht: Amstelland, het mondingsgebied van de Vecht, en het Gooi, goederen waarop de heren van Amstel aanspraak hadden gemaakt, werden geconfisqueerd en gingen voorgoed over naar Holland. Ook Woerden werd een Hollandse stad, wat het tot 1989 is gebleven. De daders ontvluchtten het land voorzover ze dat konden; Gerard van Velzen en anderen die uitweken naar het slot Kronenburg werden na de verovering en verwoesting van dit kasteel door Hollanders ter dood gebracht. Dit kasteel werd pas kort voor 1354 herbouwd. Het Muiderslot werd eind 1296 door bisschop Willem van Utrecht veroverd en verwoest en ook pas in het midden van de veertiende eeuw herbouwd, op de oude vierkante plattegrond.

Zowel Holland als het Nedersticht hadden jaren nodig om zich uit het machtsvacuüm in Holland en het financiële debacle van het Sticht omhoog te werken, en werden vervolgens sinds het midden van de veertiende eeuw geteisterd door de Hoekse en Kabeljauwse twisten met de parallel van de Lokhorsten en de Lichtenbergers in Utrecht. In de stad Utrecht verwierven de ambachtsgilden in 1304 de macht ten koste van de vroegere elite van rijke kooplieden, en later wisten geestelijkheid en ridderschap in 1375 van bisschop Arnold van Horn (1371-1378) de Stichtse Landbrief af te dwingen, die hun inspraak in het landsbestuur verzekerde. In de zo ontstane statenvergadering speelden de stadskapittels van het kerkenkruis een grote rol, naast de ridderschap, die in het Nedersticht geheel uit ministerialen bestond. De oude adel was hier allang verdwenen, anders dan in Holland, waar de ridderschap voor een deel nog door oude adellijke geslachten werd gevormd. De `welgeborenen’, die in Holland in de loop van de dertiende eeuw als edelen waren gaan gelden ongeacht hun geboortestand, hadden daar maar voor een deel hun ridderlijke levenswijze en status weten te behouden. Velen waren afgezakt tot boeren, hoewel ze formeel-juridisch van de privileges van de adel bleven genieten, tot ergernis van hun buren. In Utrecht deed zich die ontwikkeling niet voor, bij ontstentenis van een oude adel. De ministerialen-ridders en knapen waren trots op hun stand, die ze juridisch deelden met de boeren-ministerialen. Anders dan in Holland was de ministerialiteit in Utrecht, Gelre en het Oversticht een juridische stand blijven vormen, ongeacht het levenspeil en sociale niveau van haar leden. De ridderschap was daar en elders niet ontstaan uit de adel, maar juist van onderop uit de onvrije dienstlieden, waar zich de adel in de dertiende eeuw schoorvoetend bij had aangesloten.